Naar een gelijk­waardigere, bestuurlijke informatie­relatie tussen burger en overheid

Tekst Jurgen Goossens, Marc Hanna, Giel Heeringa, Charlotte van Oirsouw en Melanie van Zanten
Beeld Sandra Mesman

Jurgen Goossens is hoogleraar staatsrecht, Marc Hanna volgt de Legal Research Master en is onderzoeksassistent, Giel Heeringa is junior docent-onderzoeker, Charlotte van Oirsouw is promovenda en Melanie van Zanten is universitair docent aan de afdeling Staatsrecht, Bestuursrecht en Rechtstheorie van de Universiteit Utrecht

Een projectteam van de Universiteit Utrecht ontwikkelde de handreiking Informatie en betekenisvolle uitleg bij geautomatiseerde, bestuurlijke besluitvorming. De handreiking biedt aanknopingspunten en handvatten voor bestuurlijke actoren om bij geauto­matiseerde, bestuursrechtelijke besluitvorming, uit eigen beweging of op verzoek, informatie en betekenis­volle uitleg te geven. Het zorgvuldig voorbereiden en begrijpelijk motiveren van geautomatiseerde besluitvorming dragen immers bij aan een gelijk­waardigere informatierelatie tussen belanghebbenden en het bestuur, waardoor ook rechtsbescherming tegen geautomatiseerde besluitvorming effectiever wordt geborgd.

De Nederlandse overheid zet in toenemen­de mate informatie­technologie in bij besluitvormingsprocessen. Dit leidt tot steeds meer geautomatiseerde, bestuurs­rechtelijke besluitvorming zonder noemens­waardige menselijke tussenkomst. Denk daarbij bijvoorbeeld aan het toekennen van toeslagen door de Dienst Toeslagen van de Belastingdienst, het toekennen van uitkeringen door UWV en SVB, het toekennen van studiefinanciering door DUO, of het sanctioneren van bijstandsfraude door gemeenten.

Deze ontwikkeling zal naar verwachting aanhouden. Dit biedt kansen maar ook risico’s, bijvoorbeeld voor de informatie­voorziening en rechts­bescherming van burgers. In een ongevraagd advies over de effecten van digitalisering voor de rechts­statelijke verhoudingen wijst de Afdeling advisering van de Raad van State er bijvoorbeeld op hoe burgers op grote schaal in de knel zijn gekomen, waarbij de rechtsstatelijke positie van de burger en rechtsbescherming in het geding zijn door digitalisering binnen de overheid¹. Dit heeft ook de toeslagenaffaire pijnlijk duidelijk gemaakt.

Reële rechtsbescherming

Een belangrijk probleem bij geautomatiseerde besluitvorming is de informatieasymmetrie tussen burger en bestuur. Burgers kunnen moeite hebben om zicht te krijgen op de gegevens, aannames en keuzes die aan de geautomatiseerde besluitvorming ten grondslag liggen. Dit bemoeilijkt onder andere het effectief aanvechten van geautomatiseerde besluitvorming bij de rechter. In het licht daarvan formuleerde de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State het AERIUS-toetsingskader in de AERIUS-I uitspraak.

Deze zaak ging over de verlening van vergunningen voor stikstofdepositie veroorzakende activiteiten. Voor de berekeningen die in de voorbereidende fasen van het besluitvormingsproces werden gemaakt, werd het AERIUS-softwareprogramma gebruikt. De Afdeling overwoog dat belanghebbenden de inzet van een programma zoals AERIUS mogelijk als een black box kunnen beschouwen.

*Dit is het eerste deel van een artikel uit Od 42: Werkomgeving van de toekomst. Verder lezen? Meld je dan hier aan voor een abonnement of vraag een gratis presentexemplaar op.