Archieven die blijven spreken

Tekst Erik Kraai
Beeld Pexels

Wat gebeurt er als je archieven opent die jarenlang gesloten bleven? Erik Kraai laat zien hoe overheidsarchieven niet alleen historische documenten bevatten, maar ook een instrument zijn voor maatschappelijke verwerking en rechtvaardigheid. Aan de hand van de Bijlmervliegramp en het CABR wordt duidelijk hoe archieven levens blijven raken, ook decennia later.

Ongeveer anderhalf jaar geleden zat ik regelmatig tussen de archiefdozen in de studiezaal in het Nationaal Archief. In een aparte ruimte lagen voor mij op meerdere tafels een groot aantal dossiers met daarin de vele documenten uit het onderzoek naar de oorzaak van de vliegramp in de Bijlmer op 4 oktober 1992. Naar aanleiding van een unaniem aangenomen motie in de Tweede Kamer wilde de Kamer namelijk graag van het Adviescollege Openbaarheid en Informatiehuishouding weten of het mogelijk zou zijn de openbaarheid van deze dossiers te vergroten. Vanwege inter­nationale verplichtingen zou het namelijk tot 2068 duren voordat die dossiers volledig openbaar werden. Voordat we als Advies­college hier iets over zouden kunnen zeggen, moesten we eerst weten wat er nu precies in die dossiers zat en dat betekende archief­onderzoek.

Voor de uitkomsten van het archief­onderzoek en het antwoord op de vraag van de Tweede Kamer verwijs ik graag naar ons advies Geen afgesloten hoofdstuk (maar verklap hier alvast het korte antwoord: ja, we kunnen de openbaarheid van het archief vergroten).

Beperkt perspectief

Wat op mij altijd indruk maakt bij het doorspitten van de archieven is hoe gedetailleerd een archief kan zijn. Aan de andere kant ben ik mij er ook altijd van bewust dat archieven nooit het hele verhaal kunnen vertellen, hoe gedetailleerd ze ook zijn. Ze zijn immers opgetekend door instanties die werken vanuit een bepaalde taakopvatting – in dit geval moest de Raad voor de Luchtvaart de oorzaak van de ramp achterhalen en verzamelde als vanzelf­sprekend informatie daarover. Ook dit archief schetst, net als alle andere archieven, dan ook een beperkt perspectief.

Het is informatie uit andere bronnen die het verhaal compleet (kunnen) maken. Soms zijn dat andere archieven, maar vaak ook komt de informatie uit andere bronnen. Voor mij waren dat de bijeen­komsten met de bewoners van de Bijlmer­meer: mensen, oud en jong, die de ramp van dichtbij hadden meegemaakt. Die nog elke dag geconfronteerd worden met de gevolgen van dat noodlottige vliegtuig­ongeval. En nog de nodige vragen hadden.

Geruchten

Een voorbeeld van archieven die een cruciale rol spelen in maatschappelijke waarheidsvinding is de Bijlmervliegramp. Op 4 oktober 1992 stortte een vracht­vliegtuig, een Boeing 747 van de Israëlische luchtvaartmaatschappij El Al, neer op een flatgebouw in de Amsterdamse Bijlmermeer. 43 mensen kwamen om, honderden raakten gewond en velen kampten jaren later nog met gezondheids­problemen.

Al snel ontstonden er vragen over de toedracht van de ramp, waaronder over de lading van het vliegtuig. De overheid stelde eerst dat er geen gevaarlijke stoffen aan boord waren, maar geruchten over het transport van chemische en misschien zelfs wel nucleaire materialen hielden hardnekkig stand.

*Dit is het eerste deel van een artikel uit Od 44: De Woo, wat heb je daaraan? Verder lezen? Meld je dan hier aan voor een abonnement of vraag een gratis presentexemplaar op.