Datasamenleving en democratie

Blok 1 Overheid
Allereerst werd het gesprek gevoerd met de heer Van de Velde (GeoNovem), mevrouw Bondarenko (Gemeente Eindhoven), de heer Kunzler (Open State Foundation) en de heer Ducastel (VNG). De belangrijkste thema’s in dit blok waren de spanning tussen kennisdeling en privacy, de behoefte aan een gelijke informatiepositie voor iedereen en de bescherming van publieke waarden. Alle sprekers waren het erover eens dat de overheid een grotere rol moet pakken in het sturen van digitale ontwikkeling, aangezien alleen zij de publieke waarden kan vertegenwoordigen en beschermen.

Deze rol bestaat uit enerzijds het goede voorbeeld geven en anderzijds regelgeving opstellen die de burger en publieke organisaties beschermt. Wat het goede voorbeeld geven betreft deed de Open State Foundation de oproep aan de Tweede Kamer om transparanter te zijn over haar werkprocessen en over het kiesproces in het bijzonder. Hierbij gaf hij nogmaals aan dat er grote behoefte is aan het beschikbaar stellen van open data via het Open Data Portaal van de Tweede Kamer. Met deze data krijgen journalisten en burgers namelijk eenzelfde informatiepositie als Kamerleden, wat de transparantie en werking van onze democratie verbetert. Andere zaken die aan bod kwamen waren het gebruik van open data bij het verkiezingsproces en het belang van controle op algoritmes die gebruikt worden bij relevante besluitvorming.

Blok 2 Bedrijfsleven
Vervolgens kwamen de heren Bils (Start-up Delta), Haveman (Facebook) en El Fassed (Google) aan het woord. Bils benadrukte dat kleine startups in Nederland, maar ook in Europa, het steeds lastiger krijgen om te voldoen aan de almaar strenger wordende compliance-eisen. Want, zo stelt hij, er is veel geld nodig om aan deze compliance-eisen te voldoen. Bij grote organisaties in bijvoorbeeld China en de Verenigde Staten is deze financiële draagkracht wel in ruime mate aanwezig. Een andere belangrijke drempel is dat kleine organisaties bij het afnemen van open datasets afhankelijk zijn van de bereidwilligheid van grote organisaties deze data beschikbaar te stellen.

De leden van de vaste Kamercommissie waren bij Facebook en Google met name geïnteresseerd hoe zij eigenaarschap van data zien, op welke wijze zij de privacy waarborgen en wat zij doen om verslaving aan hun platformen tegen te gaan. Haveman (Facebook) pleit in ieder geval voor een actievere rol van de overheid als toezichthouder. Dat is een idee dat door alle sprekers in dit blok wordt gedeeld. Alle drie gaven zij aan dat de overheid een grotere, sturende rol moet spelen in de digitalisering, aangezien de bedrijven nu zelf ethische afwegingen moeten maken die ze liever niet zouden willen maken.

Hierbij werd specifiek benoemd dat Europa zijn normen en waarden als een asset van zijn ICT zou kunnen verkopen, om zo te kunnen concurreren met de VS en Azië. Met andere woorden: Europese ICT-systemen zouden waardevol kunnen zijn doordat ze bijvoorbeeld privacy goed zouden borgen. Voor Google is de bescherming van de privacy een groot goed, aldus El Fassed. Waarbij hij overigens zijdelings opmerkt dat Google misschien wel te veel macht heeft.

Blok 3 Maatschappij
In blok 3 werd met mevrouw Stikker (De Waag) en de heren Zwart (Bits of Freedom), Martijn (De Correspondent) en Kuitenbrouwer (Datadictatuur) gesproken. Hier wat meer vuurwerk!

Stikker stelt dat internet kapot is omdat de oorspronkelijke, open opzet niet meer past bij het huidige commerciële gebruik. Daarnaast moeten algoritmes transparanter worden en pleit zij voor de oprichting van een programma digitale samenwerking.

Zwart stelt dat de vrijheid het eerste slachtoffer is in het geweld en de macht van de tech-giganten. Manipulatie van de burger is gemeengoed geworden. De grote technologiebedrijven hebben een te dominante positie verworven. De AVG is wellicht common sense maar dat verandert in zijn ogen niets aan de dominante positie van de tech-giganten.

Dat bedrijven als Google en Facebook de politiek willen helpen door mee te denken over de publieke waarden vindt Martijn (de Correspondent) niet goed, want de enige waarden waar deze bedrijven waarde aan hechten is de beurswaarde. Hij is van mening dat deze bedrijven juist geld verdienen met het schenden van de privacy. Hoewel Facebook en Google geen persoonlijke data doorverkopen of gebruiken, gaat het deze bedrijven volgens hem om de geaggregeerde data. Hiermee omzeilen ze eigendomsvragen.

Kuitenbrouwer vindt het hoog tijd worden dat de overheid zich met deze thematiek gaat bezighouden. De tech-sector zou meer onderhevig moeten zijn aan regulering door de overheid. Dit is een proces van lange adem; een voorwaarde daarvoor is dat het langdurig op de politieke agenda blijft staan.

Alle sprekers in dit blok waarschuwen dat de grote tech-bedrijven nu de sterkste partij zijn en dat de burgers beschermd moeten worden tegen hun invloed. Hiervoor zou bijvoorbeeld gekeken kunnen worden naar transparantie van algoritmen, data-minimalisatie en het teruggeven van data-eigenaarschap aan burgers.

Blok 4 Wetenschap
Als laatste spraken de leden van de vaste commissie met mevrouw Van Dijck (Universiteit Utrecht), mevrouw Peters (Directeur Rathenau Instituut), de heer Klous (Universiteit van Amsterdam) en mevrouw Gerbrandy (Universiteit Utrecht).

Zij sluiten zich aan bij eerdere sprekers, namelijk dat data die eigendom is van burgers hun eigendom moet blijven en dat publieke en non-profitorganisaties versterkt moeten worden door de overheid, onder meer door middel van een publieke digitale infrastructuur. Ze waarschuwen dat we ons niet blind moeten staren op de economische macht van organisaties, maar dat we ook moeten kijken naar hun macht over onze sociale relaties, vrijheid en grondrechten.

Klous stelt dat algoritmes ons gedrag beïnvloeden. Nu hebben we dit nog in de gaten maar over een paar jaar niet meer: dan zijn algoritmes tot onzichtbaar prikkeldraad verworden. Hij pleit derhalve op toezicht op algoritmes. Bedrijven zouden in kaart moeten brengen waar ze algoritmes voor gebruiken op basis van volledige verantwoording, zoals in het accountancymodel. De burger heeft volgens hem recht op kennis van de inzet van algoritmes, want het gaat om transparantie en vertrouwen. Waarbij de vraag moet worden gesteld hoe een burger de uitkomst van een beslissing die gebaseerd is op een algoritme kan veranderen.

Afdronk
De Vaste Commissie van Binnenlandse Zaken heeft er goed aan gedaan om een rondetafelgesprek te organiseren over dit belangrijke onderwerp. Dat zij hierbij hebben gekozen voor een rondetafelgesprek en genodigden uit vier segmenten uit de samenleving hun zegje hebben laten doen is een goede zaak. Het is een belangrijk initiatief dat schreeuwt om een vervolg.

Ik deel de mening deel van Kuitenbrouwer dat de politiek dit langdurig hoog op de agenda moet laten staan. Wat dit gesprek verder heeft laten zien is dat de aandacht van de politiek essentieel is om belangrijke thema’s als privacy, autonomie, AVG en algoritmes onder de aandacht te blijven houden. Daarbij zou Nederland samenwerking moeten zoeken met andere Europese landen. Nu bleef het gesprek een beetje aan de oppervlakte en zorgde het niet voor bezorgde gezichten bij de vertegenwoordigers van Facebook en Google.

Edwin Driessen
redactielid Od