Tekst Maarten Koningsveld
AI-toepassingen zijn niet meer weg te denken uit de overheid. Maar het roept ook fundamentele vragen op. Wie draagt de verantwoordelijkheid voor keuzes en risico’s? En hoe zorg je dat eigenaarschap duidelijk is geregeld in een organisatie?
Al jaren maken overheidsorganisaties gebruik van AI-toepassingen. Denk aan systemen als Signalen voor het automatisch toewijzen van e-mails aan de juiste ambtenaar of laksoftware die persoonsgegevens anonimiseert in Woo-documenten. Maar de komst van generatieve AI – die met een simpele klik of update beschikbaar kan komen in bestaande software – brengt een fundamenteel andere dynamiek met zich mee. De toegankelijkheid van deze technologie dwingt organisaties om opnieuw na te denken over eigenaarschap, verantwoordelijkheid en governance. Want wie is er eigenlijk verantwoordelijk als AI wordt ingezet binnen een publieke dienst? En is onze informatiehuishouding daar wel klaar voor?
EU
De EU treft ondertussen maatregelen: de AI-Verordening legt vanaf augustus 2026 transparantie-eisen op bij het gebruik van AI. Organisaties die AI integreren in hun dienstverlening (bijvoorbeeld aan inwoners en ondernemers) worden aangemerkt als ‘gebruiksverantwoordelijke’ (art. 3, lid 4). Daarmee rust op hen een expliciete verplichting tot risicoclassificatie en – indien sprake is van een beperkt of hoog risico – actieve communicatie over hoe je risico’s beheerst (in een register). De grote vraag die hierdoor op tafel komt, is: wie binnen de organisatie is verantwoordelijk voor het naleven van deze verplichtingen? Is dat de proceseigenaar die verantwoordelijk is voor de dienstverlening waarin AI wordt ingezet? De systeemeigenaar die de technische applicatie beheert? Of is het de data-eigenaar, die over de informatie beschikt die het AI-model gebruikt? Moeten we kijken naar de Chief Information Security Officer (CISO), Functionaris Gegevensbescherming (FG) of Product Owner? Of ligt de bal bij de I-adviseur of ict-samenwerking? In de praktijk zien we vaak dat niemand zich echt eigenaar voelt.
Duidelijkheid over eigenaarschap
Het bijzondere aan veel AI-toepassingen – zeker bij generatieve AI – is dat deze vaak decentraal in gebruik worden genomen. Een medewerker kan een functie binnen een applicatie vaak activeren zonder formele aanvraagroute: een “klik” is voldoende. En zelfs als dat niet kan of mag: elke collega kan gewoon een website met een chatbot bezoeken. Het maakt governance moeilijk. Het vereist niet alleen afspraken aan de ‘voorkant’ van processen, maar ook continue monitoring aan de achterkant. Meer dan ooit is er behoefte aan helderheid over wie waarvoor verantwoordelijk is. Het begrip eigenaarschap is daarbij cruciaal. Maar juist dat begrip wordt in organisaties vaak op verschillende manieren begrepen en beleefd. Waar de een bij eigenaarschap denkt aan beslissingsbevoegdheid, doelt de ander op verantwoordelijkheid voelen. Die verwarring maakt dat collega’s langs elkaar heen praten. Zeker wanneer er iets misgaat of als risico’s zichtbaar worden, blijkt niemand echt eigenaar te zijn. Of erger: iedereen wijst naar elkaar.
*Dit artikel verscheen in Od 46: Kunstmatige intelligentie. Verder lezen? Meld je dan hier aan voor een abonnement of vraag een gratis presentexemplaar op.
