Digitale culturele uitingen zijn kwetsbaar, niet alleen omdat digitale media zich zo razendsnel ontwikkelen, maar ook omdat er nog niet op grote schaal professioneel beheer is geregeld, zoals dat wel al het geval is voor fysiek cultureel erfgoed. In veel landen zijn goede afspraken gemaakt (en vaak ook wettelijk vastgelegd) om boeken, schilderijen, films, tvuitzendingen en archieven voor toekomstige generaties te behouden.
Digitale culturele uitingen zijn kwetsbaar, niet alleen omdat digitale media zich zo razendsnel ontwikkelen, maar ook omdat er nog niet op grote schaal professioneel beheer is geregeld, zoals dat wel al het geval is voor fysiek cultureel erfgoed. In veel landen zijn goede afspraken gemaakt (en vaak ook wettelijk vastgelegd) om boeken, schilderijen, films, tvuitzendingen en archieven voor toekomstige generaties te behouden. Om dat ook voor de digitale tegenhangers voor elkaar te krijgen, is nauwere samenwerking tussen overheden, erfgoedinstellingen én de ICT-industrie nodig, aldus de Unesco/UBC Vancouver Declaration on The Memory of the World in the Digital Age: Digitization and Preservation. Een groepje Nederlandse instellingen die aanwezig waren in Vancouver, waaronder de Nederlandse Unesco Commissie, het Nationaal Archief en Stichting Digitaal Erfgoed Nederland (DEN), spraken af om woorden om te zetten in daden. Dit was de start van het PERSIST-programma.
Het Unesco PERSIST-programma
De strategie achter PERSIST is om de unieke positie van Unesco te benutten om wereldwijd het beleid van overheden op het gebied van digitaal archiveren te beïnvloeden, om erfgoedinstellingen over hun eigen sectorgrenzen heen te laten samenwerken en om de ICT-sector daarbij actief te betrekken. De erfgoedsector heeft reeds diverse internationale projecten en samenwerkingsverbanden opgezet om digitaal duurzame archivering te bevorderen, zoals de Open Preservation Foundation, maar het blijkt lastig voor hen om de toonaangevende ICT-bedrijven als groep aan tafel te krijgen voor strategische discussies over de rol van archivering in de informatiesamenleving. Erfgoedinstellingen lopen eigenlijk altijd achter de feiten van de continue innovatie van de ICT-industrie aan. De data die nationale archieven, nationale bibliotheken en andere instellingen in hun digitale archieven opnemen zijn in de regel gevormd met voorlopers van courante software of besturingssystemen. Het zou het langdurig beheer van digitale data ten goede komen als er afspraken gemaakt worden over bijvoorbeeld gebruik van verouderde software om digitale archieven van twintig jaar terug te kunnen blijven raadplegen. Unesco heeft als een van de weinige organisaties in de wereld de status om ICTgiganten als Microsoft en Google in dat opzicht aan te spreken op hun maatschappelijk verantwoord ondernemen.
Het doel van programma
Het doel van PERSIST is om een platform te creëren waarbij de drie perspectieven op digitale archivering (overheid – erfgoedsector – ICT-sector) bijeen kunnen komen ten behoeve van gezamenlijke afspraken. De internationale archief- en bibliotheekorganisaties ICA (International Council on Archives) en IFLA (International Federation of Library Associations and Institutions) hebben zich aan PERSIST verbonden en dragen bij aan de uitvoering van het PERSIST-werkprogramma.
Drie hoofdthema’s
De drie hoofdthema’s in het lopende werkprogramma zijn: selectie van digitale content, technologische aspecten van digitale duurzaamheid (in het bijzonder softwarearchivering) en beleidsontwikkeling bij overheden en erfgoedinstellingen. Er zijn werkgroepen ingericht om deze drie thema’s nader te onderzoeken en er aandacht voor te vragen aan de hand van position papers en discussiefora. Tijdens de jaarlijkse ICA- en IFLA-conferenties, maar ook in expertmeetings werkt PERSIST zo aan de versterking van publiek-private samenwerking rond digitale archivering.1
- Onder leiding van de Universiteit van Nottingham werkt PERSIST aan de opzet van een softwarearchief waarin oude versies van commerciële software opgenomen kunnen worden op basis van licentieafspraken met ICT-bedrijven als Microsoft.
- De Universiteit van Vancouver coördineert de PERSIST Content & Best Practices Working Group, die het hoofd buigt over het vraagstuk van selectie (welke informatie dient uiteindelijk terecht te komen in de e-depots van publiek gefinancierde erfgoedinstellingen) en welke rol de grote commerciële spelers op het web en hun gebruikersgroepen daar bij spelen.
- Het derde thema, beleidsontwikkeling bij overheden, vergde een andere aanpak. Er is nog weinig bekend over de mate waarin overheden wereldwijd het belang van digitale archivering van onder andere culturele en wetenschappelijke informatie in het vizier hebben. Om die reden heeft PERSIST in het voorjaar van 2017 een wereldwijd onderzoek onder overheden uitgezet om te achterhalen in welke mate die overheden zich al gebogen hadden over beleid voor de toekomstvastheid van digitale culturele data.
In het vervolg van dit artikel zullen we enkele van de resultaten van dit onderzoek bespreken, waarbij we uitstapjes maken naar de Nationale Strategie voor Digitaal Cultureel Erfgoed, zoals die in 2015 in Nederland is gelanceerd.
Wereldwijde survey
De PERSIST-survey had tot doel om een overzicht te krijgen van het aantal Unesco-lidstaten dat inmiddels beleid en strategieën heeft ontwikkeld om beheer en behoud van digitaal erfgoed te bewerkstelligen. Daarbij werd speciaal gekeken naar de rol die de overheid speelt in relatie tot de erfgoedinstellingen, zoals nationale archieven en nationale bibliotheken, en de wijze waarop het beleid is geïmplementeerd. Tevens zijn case studies verzameld om goede en interessante voorbeelden te kunnen beschrijven, ter inspiratie voor landen waar nog geen goed beleid voor digitale duurzaamheid is ontwikkeld.
In totaal hebben 48 respondenten uit 33 landen uit alle werelddelen aan het onderzoek deelgenomen. Het eindrapport van de survey is in september 2017 gepubliceerd op www.unescopersist.org.
Noodzaak van strategieën op landelijk niveau
Het antwoord op de allereerste vraag of er in het land van de respondent al een nationale strategie voor duurzaam beheer van digitaal erfgoed in enige vorm bestaat, laat er geen misverstand over bestaan: in verreweg de meeste landen die aan de survey hebben deelgenomen zijn er, vanuit de overheid, nog geen strategieën op landelijk niveau ontwikkeld. In sommige landen zijn er wel al afspraken gemaakt voor een specifiek domein (zoals de archieven of de bibliotheken), slechts in een kleine minderheid, waaronder Nederland2, is een bovensectorale strategie voor digitaal erfgoed ontwikkeld.
 Grafiek 1: Hebben landen al een nationale strategie? |
Ter controle is nog gevraagd aan de respondenten of een dergelijke strategie eigenlijk wel een (mede)verantwoordelijkheid van overheden is. Daar bestaat weinig verschil van mening over: 89% van de respondenten gaf aan dat overheden hier zonder meer een rol in hebben te spelen. Deze cijfers onderstrepen de noodzaak voor Unesco en PERSIST om overheden actief te benaderen en ze te voorzien van materialen die voorlichting bieden en mogelijkheden tonen tot beleids- en strategieontwikkeling.
Er zijn ook wel al enkele bouwstenen waar overheden op kunnen voortborduren. Zo gaf twee derde van de respondenten aan dat er wel al in hun land een archiefwet en/of een depotwet is waarin rekening wordt gehouden met langetermijnbeheer en beschikbaarheid van digitale data. Vaak betreft het aanpassingen op al langer bestaande wetgeving, bijvoorbeeld om webarchivering op nationaal niveau wettelijk te verankeren.3 Ook gaf meer dan de helft van de respondenten aan dat hun overheden wel op een of andere wijze het belang van duurzaam behoud van digitaal erfgoed uitdragen. De wil lijkt er dus in veel landen wel te zijn.
Vervolgens is gevraagd welke onderwerpen er in een nationale strategie voor behoud van digitaal erfgoed geadresseerd zouden moeten worden. De drie belangrijkste thema’s volgens de respondenten zijn het op nationaal niveau realiseren van afstemming tussen domeinen en instellingen, het opzetten van een gemeenschappelijke digitale infrastructuur en het vergroten van het bewustzijn in de erfgoedsector om zelf met dit onderwerp aan de slag te gaan.
De respondenten zagen diverse mogelijkheden voor hun overheden om zo’n nationale strategie te ontwikkelen en te implementeren. Zo zouden ze op internationaal niveau meer samenwerking kunnen zoeken met andere beleidsmakers of erfgoedinstellingen. Ook het kunnen beschikken over betrouwbare informatie over bijvoorbeeld internationale standaardisatie en de kosten van digitale duurzaamheid zou bevorderlijk kunnen zijn.
Geen prioriteit
Van de landen waar de overheid geen nationale strategie heeft ontwikkeld is gevraagd waarom dat nog niet het geval is. Met stip op één staat dat het in de ogen van de respondenten (nog) geen prioriteit heeft voor hun ministerie om hier beleid voor op te zetten. Hier ligt een kernopdracht voor Unesco en PERSIST.
|
|
Ook tijdens het uitzetten van dit onderzoek bleek hoe lastig het is om ministeries voor Cultuur hiervoor te interesseren. Slechts één enquête is ingevuld door een vertegenwoordiger van een departement, terwijl informatie over nationale strategieën – of het ontbreken daarvan – toch zeker daar te vinden moet zijn. De overige enquêtes zijn ingevuld door medewerkers van o.a. nationale archieven en nationale bibliotheken of door onderzoekers. Het is te hopen dat Unesco dergelijke informatie op regeringsniveau alsnog zal kunnen verzamelen als de 195 lidstaten verzocht zullen worden om de rapporteren over de staat van hun documentair erfgoed in het kader van de in 2015 aangenomen Aanbeveling Documentair Erfgoed (Recommendation concerning the Preservation of, and Access to, Documentary Heritage Including in Digital Form).4
Wat betreft betrokkenheid geeft het Nederlandse ministerie van OCW gelukkig het goede voorbeeld. In Nederland is ervoor gekozen om structurele oplossingen voor digitaal duurzaam beheer te vinden in bovensectorale samenwerking, het zogeheten Netwerk Digitaal Erfgoed (NDE), omdat het besef is gegroeid dat deze kwestie het vermogen van individuele instellingen ontstijgt. In het NDE worden de expertises van archieven, bibliotheken, musea en audiovisuele archieven gebundeld, ten dienste van het vergroten van de houdbaarheid, en ook de zichtbaarheid en bruikbaarheid van het totaal aan digitale erfgoedcollecties. Het ministerie van OCW heeft een cruciale rol gespeeld in de totstandkoming van deze strategie. Ook is OCW bereid gebleken om Unesco financieel te ondersteunen met het uitvoeren van het PERSIST-programma. Zo kan Nederland de ervaringen die we opdoen met onze bovensectorale samenwerking op internationaal niveau delen en toetsen. Dat nog maar veel ministeries in alle delen van de wereld dit voorbeeld van OCW mogen volgen!
| Het volledige rapport is te vinden op www.unescopersist.org. Daar zijn ook position papers en conferentieverslagen te vinden over de andere thema’s waar PERSIST aan werkt, zoals selectie van born digital content en softwarearchivering. |
wilbert.helmus@den.nl, Wilbert Helmus is programmacoördinator bij het Netwerk Digitaal Erfgoed
m.c.de.niet@library.leidenuniv.nl, Marco de Niet is divisiemanager Onderzoek- en Onderwijsdiensten bij de Universitaire Bibliotheken Leiden
vwinter@unesco.nl, Vincent Wintermans is senior beleidsmedewerker bij de Nationale UNESCO-Commissie in Nederland
Noten
1 Zie https://unescopersist.org/publications/ voor een overzicht van de diverse conferentieverslagen waarin PERSIST is geadresseerd.
2 http://www.den.nl/pagina/511/netwerk-digitaal-erfgoed/
3 Zie http://netpreserve.org/web-archiving/legal-deposit/ voor een overzicht van landen waar webarchivering inmiddels wettelijk verankerd is.
