Betrouwbare informatie – waar je op moet letten

Een paar voorbeelden. New Economy was eind jaren negentig een optimistische stroming in deeconomie. Economische mechanismen zouden zodanig onder controle zijn dat we voor recessies en economische crises nooit meer hoefden te vrezen. Prettige zekerheid voor beleggers en speculanten! Toch spatte de internetbubbel uiteen en kelderde de AEX van 700 naar 200 punten. Met de bitcoinbubbel kon het wel eens dezelfde kant uitgaan.
Volledig en betrouwbaar?
Prof. Bas van Bavel beschrijft in De Onzichtbare Hand hoe open factomarkten voor grond, arbeid en geld, door de eeuwen heen tot bloei zijn gekomen en ook weer zijn ingestort. Zijn analyse begint in Irak rond 500 na Christus. In die tijd was er nog geen openbare bibliotheek, Nationaal Archief, CBS of SCP. Dus rijst de vraag: hoe volledig en betrouwbaar waren de bronnen waar Van Bavel uit heeft geput? Als zijn op historische gegevens gebaseerde theorie klopt, dan staat de vrijemarkteconomie op instorten.
Klimaatdeskundige Ap Cloosterman onderzocht het effect van CO2 op ons klimaat. Met tijdreeksen die honderdduizenden jaren teruggaan, laat hij zien dat CO2 in onze atmosfeer betrekkelijk constant is en van weinig invloed op de opwarming van de aarde. Zijn tijdreeksen onderbouwen de stelling dat afkoeling van de aarde de komende decennia waarschijnlijker is dan verdere opwarming. Dat komt de ‘klimaat-alarmisten’ niet zo goed uit.
De Israëlische filosoof Yuval Hoah Hariri beschrijft en voorspelt in Homo Deus dat de samenleving meer en meer en ook beter bestuurd wordt door kunstmatige intelligentie, door algoritmes die uit ‘big data’ nieuwe, soms heel verrassende, verbanden ‘aantonen’. Hij noemt dat ‘dataïsme’. Die verbanden bepalen vervolgens het (bij)geloof en het gevoel van grote groepen mensen en hun politiek, sociaal en economisch handelen.
Vuistregels
De exponentieel groeiende hoeveelheid (big) data en de toenamevan verklarende en voorspellende modellen en algoritmes maken onze complexe samenleving bevattelijker voor virussen, hackers en verspreiders van ‘nepnieuws’. Laten we daarbij vooral niet alleen denken aan kwaadwillende Russen. Ook journalisten, opinieleiders, politici en zelfs wetenschappers zetten ons met hun data, modellen en algoritmes wel eens op het verkeerde been. Wellicht onbewust en onbedoeld.
Om zeker(der) te kunnen zijn van de betrouwbaarheid, moet je jezelf vragen stellen, die Bruce Bartlett stelt in zijn handzame boekje The Truth Matters1, zoals:

• Staat de bron bekend als betrouwbaar hoe staat de eigenaar bekend; is er een redactiestatuut; worden fouten erkend en gecorrigeerd; is er onafhankelijk toezicht?
• Is de bron open en algemeen toegankelijk? Anonieme bronnen verdienen wantrouwen.
• Heb je te maken met een primaire (authentieke) bron? Die is doorgaans betrouwbaarder dan een secondaire (afgeleid; quotes; uittreksels).
• Ben je je bewust van de context? Leidt een verwijzing (link of voetnoot) naar informatie in dezelfde context? Is een begrip veranderd in de loop van de tijd, of door het gebruik in een andere context (in vakjargon: is er sprake van ‘semantische interoperabiliteit’)?
• Is de verwijzing vaag (‘in een onlangs verschenen rapport’) of precies en vindbaar?
• Wat heb je aan informatie die ‘off the record’ wordt verstrekt (‘gelekt’)? Vraag je af of daar een bedoeling achter zit.
• Is ‘tegenbewijs’ toegelaten? Is hoor en wederhoor toegepast?
• Is alleen een model of algemeen rapport gebruikt of zijn ook eigen situationele, feitelijke waarnemingen gedaan?
• Worden steeds dezelfde maatstaven gehanteerd: denk aan indexcijfers, koersen en prijzen, consequent gecorrigeerd voor – bijvoorbeeld – inflatie?
• Is een steekproef representatief? Is sprake van een toevallige momentopname of een significante tijdreeks? Hoe groot is de spreiding (deviatie)?
• Is wat je vindt in Wikipedia volledig en actueel? Leiden search engines naar de meest relevante en betrouwbare bron? Raadpleeg ook andere bronnen, zeker bij twijfel.

Nepnieuws
Bartlett wijdt een apart hoofdstukje aan nepnieuws of fake news zoals dat sinds president Trump in de VS veelvuldig wordt verspreid. Zijn verre ambtsvoorganger Benjamin Franklin bediende zich er ook al van: hij gaf een vervalste krant uit om de Britse publieke opinie te misleiden en sympathie te kweken voor de jonge Amerikaanse republiek. Hoe vaker een leugen wordt verkondigd – en dat kan met de huidige digitale media veel gemakkelijker dan met een krant – hoe meer mensen in samenzweringstheorieën gaan geloven. Kranten als The Washington Post hebben speciale fact checking-rubrieken en Nederlandse kranten, waaronder De Volkskrant en NRC, hebben dit voorbeeld gevolgd. Ook op internet zijn fact-checking sites te vinden; Snopes was de eerste in zijn soort. Het Europese parlement heeft een fact checking-programma gelanceerd. En in Nederland kennen wij verschillende ‘stemwijzers’. Het grote probleem is natuurlijk: wie controleert de feitencontroleur? Die kan er gemakkelijk van worden beticht de vrijheid van meningsuiting te beknotten. Onder die vlag zullen nog vaak aperte leugens worden verspreid. Een gezaghebbende mening hoeft niet te stroken met feiten.
Het is bovenal van belang dat de data, de documenten en de rapporten, maar ook de modellen en algoritmes professioneel worden gearchiveerd. Archiveren by design is belangrijker dan ooit en daar is in Od bij herhaling op aangedrongen2. Hopelijk wordt dat ook buiten de vakwereld gehoord, begrepen en toegepast. Anders hebben de historici van de toekomst een groot probleem. 

Kees Duijvelaar

Mr. K.A.M. (Kees) Duijvelaar is oud-redacteur van Od en raadslid in IJsselstein.

Noten

¹ Bruce Bartkett, The Truth Matters– a citizens’s guide to separating facts from lies and stopping fake news in its tracks, Ten Speed Press, 2017.
² Zie de Od-special Archivering by design, oktober-november 2018.