Feiten zijn vaak politiek gekleurd. Zo stelde Hans de Boer, in gesprek met Rick Nieman: “Jesse Klaver is levensgevaarlijk bezig met uitlatingen over ‘klimaatwerklozen’ omdat hij nepnieuws verspreidt”. De Boer zet daartegenover ‘feiten op een rijtje’ en zegt dan over Klaver: “hij verkondigt feitelijke onjuistheden, hij zit bezijden de waarheid”. En Rick Nieman doet er nog een schepje bovenop: “BNR heeft een factcheck gedaan, u heeft gelijk, Klaver verkondigt onwaarheden”1. Hij verwijst vervolgens naar Elseviers Weekblad dat ook onderzoek heeft gedaan.
Feiten zijn vaak politiek gekleurd. Zo stelde Hans de Boer, in gesprek met Rick Nieman: “Jesse Klaver is levensgevaarlijk bezig met uitlatingen over ‘klimaatwerklozen’ omdat hij nepnieuws verspreidt”. De Boer zet daartegenover ‘feiten op een rijtje’ en zegt dan over Klaver: “hij verkondigt feitelijke onjuistheden, hij zit bezijden de waarheid”. En Rick Nieman doet er nog een schepje bovenop: “BNR heeft een factcheck gedaan, u heeft gelijk, Klaver verkondigt onwaarheden”1. Hij verwijst vervolgens naar Elseviers Weekblad dat ook onderzoek heeft gedaan. De geheel vernieuwde Elsevier die zich afficheert met de slogan Eerst de feiten. De strijd om het feit ten voeten uit. Nog een voorbeeld uit de klimaatdiscussie. VNG-voorzitter Jan van Zanen claimt: “Ik heb veel vertrouwen in onze mensen en argumenten, want tot dusverre zijn die bewaarheid. We (hij bedoelt hier: de gemeenten) majoreren niet, we hebben gewoon de feiten aan onze zijde”.2
Modellen kunnen onwelgevallige feiten aan het licht brengen. Rik, een ijverige medewerker van het waterschap Hollands Noorderkwartier, ontwikkelde een bekroonde app, waarmee bepaalde milieueffecten eenvoudig te meten zijn. Zeer tegen de zin van het ministerie dat de Universiteit Leiden en een onderzoeksbureau al opdracht had gegeven een dergelijk model te ontwikkelen. Dat ‘officiële’ model gaf andere uitkomsten dan de ‘amateur-app’ van de waterschapmedewerker.
De Leidse rector magnificus eiste daarop bij de dijkgraaf het ontslag van de medewerker. Gelukkig voor Rik volgde eerherstel, nadat hij eerst op non-actief was gesteld.3
Betrouwbare zoekresultaten
Kun je zuiver zoeken met een commercieel belang? De Europese Commissie legde Google een miljardenboete op omdat het bedrijf productadvertenties waar het zelf geld voor ontving, bovenaan de zoekresultaten plaatste.4 Zo kan ook zoeken vanuit een politiek belang gekleurde resultaten opleveren. Dat er op grote schaal gemanipuleerd wordt, is in menige publicatie aangetoond.5 Zoeken in betrouwbare bronnen die je zelf kunt selecteren, zoals met behulp van het informatieportal MY-LEX, levert op zichzelf betrouwbare informatie op. Maar die moet wel geïnterpreteerd worden in de juiste context. Context is King! Kunnen we ook vertrouwen hebben in algoritmes die automatisch relevante wetenschappelijke artikelen kunnen beoordelen, in software ‘die de beste artikelen eruit vist’?6 We zijn uiteindelijk toch afhankelijk van de integriteit van de programmeurs.
“Er zijn algoritmes die zo complex zijn, dat ze uitgeprint duizenden A4-tjes beslaan en over honderden kenmerken gaan”, zegt wetenschapper Willem Herter in een artikel over een algoritme dat – beter dan de huisarts – kan voorspellen of iemand een zelfmoordpoging gaat doen.7 Zelfs al is het algoritme openbaar en is de software ‘open source’, dan nog is controle door een gemiddelde informatiespecialist, onmogelijk. “Het openen van de black box is een redelijk nieuw vakgebied’. D66-Kamerlid Kees Verhoeven pleitte voor onderzoek naar een ‘algoritme-waakhond’ in de vorm van ‘eXplainable AI’, kunstmatige intelligentiesystemen die hun eigen keuzes uitleggen.8
Betrouwbaarheid van informatie van de overheid is een fundament van onze rechtsstaat, aldus minister Arie Slob, verantwoordelijk voor de nieuwe Archiefwet die op stapel staat.9 Alleen betrouwbare informatie kan burger en overheid in gelijkwaardige informatieposities brengen. Over betrouwbaarheid van informatie is al veel gezegd en geschreven, ook in Od.10 “Data zijn de basis voor goed bestuur. Data zijn ook de basis voor publiek vertrouwen. Door data uit verschillende bronnen bij elkaar te brengen en te combineren ontstaat bruikbare informatie die inzicht biedt in maatschappelijke verschijnselen en die als basis kan dienen voor een onderbouwde en effectieve aanpak. Door een betrouwbare en onafhankelijke bron te gebruiken en het maatschappelijk fenomeen feitelijk te beschrijven zorg je er ook voor dat de arena van meningen weer een politieke arena kan worden waar op basis van een gedeeld en datagebaseerd beeld van een vraagstuk, met elkaar de discussie over ambities, reikwijdte en de gewenste samenleving kan worden gevoerd”, aldus Tjark Tjin-A-Tsoi, directeur-generaal van het CBS.11
Maar, zoals een populair gezegde luidt: ‘je hebt leugens, grove leugens en statistieken’. Want ook met data uit betrouwbare bronnen als het CBS, het SCP, het PBL enz., kunnen algoritmes worden gevoed die tendentieuze voorspellingen doen en kunnen tijdreeksen en schijncorrelaties worden verkocht als wetenschappelijk onderbouwde causale verbanden. Marleen Stikker12 hield in januari bij de VNG een interessante Atriumlezing. Zij spiegelde een volle zaal gemeentebestuurders voor dat instaan voor betrouwbare informatie Chefsache is. Gemanipuleerde informatie bedreigt ons zelfbeschikkingsrecht en onze privacy en ondergraaft de democratie. Alle informatie wordt gedeeld, ‘tot en met de deurbel’.
De macht en complexiteit van data
We realiseren ons niet dat ICT nu al 6% van alle opgewekte energie opslurpt, en dat stijgt tot 40% in 2040. Er wordt ‘datagedreven’ bestuurd op basis van tot ‘feiten’ gedigitaliseerde data. Data is handel. Vooral Chinezen tappen overal data af: wat doen ze daar mee? Wie is eigenaar van de server waar onze data worden opgeslagen? Onze data zijn niet vanzelf veilig in de cloud, want the cloud is the otherone’s server. Centrale opslag van data kan kwetsbaar zijn. De bestuurlijke en maatschappelijke informatievoorziening is zo complex geworden dat bestuurders niet meer weten hoe het allemaal werkt. Maar ook hun beleidsadviseurs en informatiespecialisten weten dat niet. Alfa’s en bèta’s begrijpen elkaar niet: ‘de een vindt de ander dom’.
Gewone burgers komen er helemaal niet aan te pas, noch hun volksvertegenwoordigers. Informatievoorziening komt steeds meer in handen van monopolistische ‘datagiganten’. We weten niet wie hun databases definieert en vanuit welke impliciete vooroordelen. Zo weten ook niet welke data ons worden onthouden. We weten niet met welke data algoritmes wel of niet gevoed zijn.
Ethische normen
Deze zorgelijke situatie vraagt om een ‘ethisch kompas’ van waarden en normen, zoals die vastliggen in het TADA-manifest ‘Duidelijk over Data’13, dat raadsbreed is aangenomen in Amsterdam. In steden als Barcelona, New York, Rotterdam en Eindhoven zijn vergelijkbare smart city-initiatieven genomen en zijn programma’s gestart om burgers controle te geven over het gebruik van (hun) data. De Europese commissie stelde het Fundamental Rights Agency in (FRA), dat onlangs een High-Level Expert Group on Artificial Intelligence instelde. Eén van de hoofddoelen van de expertgroep is ‘ethics guidelines’ op het terrein van artificiële intelligentie voor te stellen.14
Er is in elk geval een groeiend bewustzijn dat goed bestuur moet kunnen vertrouwen op goede informatievoorziening. De VNG werkt toe naar een Meerjarenvisie 2020-2040 en één van de prominente thema’s is: de informatiesamenleving. Als die niet kan beschikken over betrouwbare informatie, dan is een ordelijk debat over, bijvoorbeeld, ruimtelijke adaptatie, energietransitie en klimaatadaptatie onmogelijk. Probleem is alleen: waar moeten wij de betrouwbaarheid van informatie aan afmeten? Welke informatie mag waarvoor worden gebruikt – in een afweging van maatschappelijke én persoonlijke belangen (privacy!). Moedwillige, valse manipulatie van overheidsinformatie – ‘informatiefraude’ – moet bestreden worden. Het is evenwel niet per se verkeerd als commerciële bedrijven het bestuur helpen om data veilig te beheren en tot nuttige informatieproducten te bewerken. Maar wanneer is informatie juist en veilig toegankelijk? Kan het bestuur beschikken over genoeg onafhankelijke specialisten die de werking van de informatie-black box kunnen doorzien? Er moet een ethisch kompas worden ontwikkeld en daar ligt voor de VNG, maar ook voor het DIV- en Archiefwezen, een opgave.
De stelling, ‘lokaal bestuur is het ethisch kompas voor de informatiesamenleving’ krijgt ruime bijval van gemeentebestuurders. Maar dan nog. Soms is alle moeite vergeefs. Mensen luisteren en kijken nu eenmaal graag naar wat ze willen horen en zien. Om een Engels spreekwoord te parafraseren: the truth is in the mind of the beholder. Zo gelooft nog steeds één tiende van de Fransen dat de aarde plat zou kunnen zijn.15
Tegen vooroordeel, naïviteit, onbenul en vooringenomenheid is zelfs het kruit ‘betrouwbare overheidsinformatie’ niet altijd gewassen …
Informatiefraude strafbaar? Informatiefraude is momenteel (nog) niet als apart delict omschreven in ons Wetboek van Strafrecht. Informatiefraude kan mogelijk wel uit verschillende andere delicten worden geconstrueerd. Denk aan valsheid in geschrifte, plagiaat, bedrog, omkoping en misleiding. Zouden opsporing, vervolging en bestraffing niet beter mogelijk zijn als informatiefraude expliciet wordt benoemd en strafbaar gesteld? Let op art. 1 WvSr dat bepaalt dat geen feit strafbaar is zonder voorafgaande strafbepaling. Delictsomschrijving, modaliteiten en bewijsregels zijn vooralsnog fijnkost voor juristen. De ethical guidelines die op Europees niveau worden ontwikkeld zouden als uitgangspunt genomen kunnen worden. Modaliteiten zoals oogmerk, opzet, schuld, medeplichtigheid en verzachtende en verzwarende omstandigheden zouden bepalend moeten zijn voor de strafmaat. Kortom: we staan nog voor de vraag of en in hoeverre opname van informatiefraude in het WvSr mogelijk is. Wellicht kan die vraag onderwerp van promotieonderzoek worden. Daar moeten toch wel promovendi voor te vinden zijn? |
Mr. K.A.M. (Kees) Duijvelaar
Raadslid in IJsselstein, oud-VNG-beleidsmedewerker en oud-redacteur van Od.
Noten
1 WNL op zondag, 27 januari 2019.
2 ‘Lokale democratie moet nieuw perspectief bieden’, VNG Magazine, 25 januari 2019.
3 ‘Dit gaan ze in Leiden niet leuk vinden, Rik’, NRC, 2 februari 2018.
4 Francisca Wals, NRC 6 januari 2018.
5 Bijvoorbeeld: Everybody lies, Seth Stevens-Davidowitz, 2017.
6 NRC, 14 januari 2019.
7 ‘De computer weet: deze patiënt krijgt straks een aanval’, NRC, 25 januari 2019.
8 https://d66.nl/content/uploads/sites/2/2018/09/KI-actieplan-2.pdf.
9 ‘Goed informatiebeheer is een burgerrecht’, iBestuur januari 2019.
10 Zie onder meer: ‘Overheidsinformatie moet bovenal betrouwbaar zijn’, Od 2018-1; ‘Gelijkwaardige informatieposities’, Od 2017-6; ‘Betrouwbare informatie – waar je op moet letten’, Od 2019-1.
11 Citaat uit Om over na te denken, VNG, juni 2018.
12 Marleen Stikker is directeur van het cultureel research- en innovatiecentrum Waag Society en de eerste ‘burgemeester’ van De Digitale Stad Amsterdam. Zie ook haar bijdrage aan ‘De thematiek van Toegang leeft enorm’, Od 2019-1.
13 https://tada.city/
14 https://ec.europa.eu/digital-single-market/en/high-level-expertgroup-artificial-intelligence.
15 NRC, 9 januari 2018.