Informatie bestaat uit data in een bepaalde context waardoor er betekenis aan gegeven kan worden. Data is zogezegd de grondstof voor informatie. Maar data is continu aan verandering onderhevig. Iedere nieuwe versie van een online dienst of applicatie voegt weer nieuwe elementen en kenmerken toe. Digitale data wordt in allerlei contexten gebruikt en in allerlei processen. Sommige data wordt real-time gegenereerd en bestaat het volgende moment niet meer.
Informatie bestaat uit data in een bepaalde context waardoor er betekenis aan gegeven kan worden. Data is zogezegd de grondstof voor informatie. Maar data is continu aan verandering onderhevig. Iedere nieuwe versie van een online dienst of applicatie voegt weer nieuwe elementen en kenmerken toe. Digitale data wordt in allerlei contexten gebruikt en in allerlei processen. Sommige data wordt real-time gegenereerd en bestaat het volgende moment niet meer.
Duurzame Toegankelijkheid gaat over het leesbaar, vindbaar, beschikbaar en interpreteerbaar houden van data en het waarborgen van de betrouwbaarheid. Duurzame Toegankelijkheid gaat van oudsher om verandering in het beheersen, sturen en controleren van data: om formaten af te spreken, betekenissen eenduidig te definiëren en data op een uniforme manier te bewaren.
In dit artikel betogen we aan de hand van enkele praktijkvoorbeelden hoe toegankelijkheid van digitale data kan worden gewaarborgd zonder de vrijheid in te perken om nieuwe data te creëren of data op nieuwe manieren te gebruiken. De drie voorbeelden zijn: registratie aan de bron (van het Ministerie van VWS), het Omgevingsloket (van het Ministerie van BZK) en het project SOLID van Tim Berners Lee, founding father van het internet. Zij illustreren hoe de principes van Duurzame Toegankelijkheid de voorwaarde voor innovatie vormen.
Registratie aan de bron: eenheid van taal
Het project ‘registratie aan de bron’ van het Ministerie van VWS heeft als doel het gebruik van gegevens in de hele zorgketen te faciliteren. Daarbij wordt beoogd dat gegevens zo veel mogelijk eenmalig worden vastgelegd en gebruikers deze direct van de bron betrekken. Dat maakt het mogelijk om beter samen te werken in de keten, de keten aan te passen aan de behoeften in de sector en processen anders in te richten. Het klinkt eenvoudig, maar dat is het zeker niet. In de zorg worden tal van systemen gebruikt met verschillende dataformaten en definities. Maar ook de interpretatie en betekenis van data verschillen.
In deze context gaat Duurzame Toegankelijkheid over de vraag hoe al die verschillende eindgebruikers en organisaties die iets met deze data willen of moeten doen, dat ook kunnen. En tegelijkertijd over de vrijheid om dataformaten aan te passen of vast te leggen, zonder anderen te belemmeren die op deze data steunen.
Een belangrijk deel van de oplossing vormen de zogenaamde Zorginformatiebouwstenen: in een gemeenschappelijke (niet-technische) taal worden klinisch relevante concepten gedefinieerd. De verschillende informatiestandaarden en dataformaten geven aan hoe data-elementen zich tot die concepten verhouden. Deze bouwblokken maken het mogelijk om nieuwe formaten en toepassingen te bedenken, zo lang maar is aangegeven hoe de data-elementen zich verhouden tot die gemeenschappelijke taal. Interpreteerbaarheid is daardoor gegarandeerd, maar ook innovatie is mogelijk. Hier raken belangen van Duurzame Toegankelijkheid en innovatie elkaar.
Omgevingsloket
Een vergelijkbare uitdaging kent het project Omgevingsloket. Doel is dat burgers en bedrijven een eenduidig antwoord krijgen bij het aanvragen van vergunningen en het doen van meldingen. Waterschappen, gemeentes, provincies, rijksoverheid en vele andere instanties hebben hun eigen verantwoordelijkheid, stellen hun eigen regels en hanteren hun eigen jargon. Desondanks moeten al die regels als geheel (als één wet) doorzoekbaar zijn: vindbaar, beschikbaar, leesbaar en interpreteerbaar.
Dit is een grote uitdaging omdat de interpretatie van regels sterk contextafhankelijk is. Afhankelijk van de vraag die een burger of organisatie stelt, komen andere betekenissen aan de orde. Daarnaast is wet- en regelgeving continu aan verandering onderhevig vanwege nieuwe technische ontwikkelingen, nieuwe inzichten, nieuwe termen, nieuwe bestemmingsplannen, de klimaatverandering. Overal veranderen regels.
De Omgevingswet faciliteert verandering dankzij afspraken over Duurzame Toegankelijkheid: het vindbaar, beschikbaar, leesbaar en interpreteerbaar houden van continu veranderende informatie. De kern van die afspraken is dat iedere instantie data op dezelfde manier voorziet van machine-interpreteerbare meta-data over de betekenis van data. Het gedeelde digitale woordenboek dat wordt gebruikt om betekenissen te beschrijven, kan naar behoefte worden aangepast en uitgebreid. Hierdoor is consistent gebruik van betekenissen toetsbaar. Deze metadata bieden gebruikers en organisaties de mogelijkheid om vanuit de eigen doelstellingen en belangen vragen te stellen en antwoord te krijgen. Tegelijkertijd krijgen de instanties de vrijheid om hun verantwoordelijkheid te nemen en nieuwe concepten en nieuwe regelgeving te ontwikkelen. Er zijn afspraken gemaakt over het vinden en benaderen van de verschillende datasets bij al die instanties.
Project SOLID
Een derde voorbeeld van hoe de eisen van Duurzame Toegankelijkheid en innovatie elkaars bondgenoten kunnen zijn, komt uit misschien onverwachte hoek: het project SOLID van Tim Berners Lee. Het project omschrijft hij als ‘een correctie op het internet’. SOLID moet het antwoord vormen op het maatschappelijk en politiek ongemak dat is ontstaan omdat op dit moment mensen en organisaties weinig of geen invloed hebben op de manier waarop informatie over hen op internet verschijnt: sociale media als Facebook en Twitter, Google en andere zoekmachines bepalen of en welke informatie verschijnt.
Het doel van SOLID is om individuen en organisaties weer zelf de regie te geven. De kern van SOLID is decentralisatie: internetdiensten verzamelen niet meer zelf hun data en bepalen niet zelf wat verschijnt, maar halen voortaan hun data bij de bron, die wordt beheerd door de eigenaar van de data. Die stelt de data beschikbaar en bepaalt of een dienst de data mag gebruiken. De uitdaging is dezelfde als bij Duurzame Toegankelijkheid: het vindbaar en interpreteerbaar maken en houden van die data bij al die bronnen.
De methode is sterk vergelijkbaar met wat we in de vorige voorbeelden zagen in de zorg en bij het Omgevingsloket: data wordt op een uniforme manier gemetadateerd met data over de betekenis van gegevens. En er is een gestandaardiseerde manier om data vindbaar te maken.
Specifiek voor SOLID is een methodiek die de vindbaarheid en beschikbaarheid van data op het hele internet mogelijk maakt en de mogelijkheid om aan te geven wie welke data voor welk doel mag gebruiken. Door een methodiek voor het uitbreiden van gedeelde woordenboeken kunnen data-eigenaren eigen uitbreidingen maken die gelden voor hun situatie.
Mogelijk maken van verandering
Wat deze drie voorbeelden met elkaar gemeen hebben, is dat ze, om verandering mogelijk te maken, het kernprobleem van Duurzame Toegankelijkheid (het leesbaar, vindbaar, beschikbaar en interpreteerbaar maken van data) moeten oplossen. En dat de manier waarop ze dat doen Duurzame Toegankelijkheid waarborgt. Alle drie de voorbeelden illustreren dat daarvoor metadata over de betekenis van data en een infrastructuur met allerlei voorzieningen nodig zijn. Hierbij valt te denken aan online toegankelijke gedeelde woordenboeken, indexen met de adressen van databestanden, methoden om woordenboeken uit te breiden en de extensies te publiceren, methoden om de consistentie van al die woordenboeken en uitbreidingen te toetsen; voorzieningen voor autorisatie en machtiging. En organisaties die bewaken dat al deze activiteiten ook daadwerkelijk leiden tot leesbaarheid, vindbaarheid, beschikbaarheid en interpreteerbaarheid van data.
Ook op het internet wordt een groot deel van de informatie voorzien van informatie over de betekenis van informatie, met als doel die informatie beter interpreteerbaar en vindbaar te maken. Als je een espressoapparaat zoekt, dan toont Google of een andere zoekmachine informatie die op dat moment op het internet beschikbaar is. Leveranciers publiceren op hun website metadata, zodat de zoekmachines data over espressoapparaten kunnen vinden en de resultaten van die verschillende websites kunnen combineren om zo een overzicht te geven met informatie, prijzen en foto’s die direct van de verschillende websites zijn betrokken. Allerlei andere informatie, waaronder recepten, wordt op dezelfde manier semantisch ontsloten.
Kern van de oplossing is dat de aanbieders hun data op een gestandaardiseerde manier voorzien van meta-informatie over de betekenis van deze data, aan de hand van een online gedeeld woordenboek. Deze woordenboeken zo zijn opgezet dat ze mee kunnen evolueren met ontwikkelingen. Die databronnen zijn vindbaar gemaakt op een afgesproken manier.
Conclusie
Veel innovatie heeft betrekking op het kunnen combineren van data uit allerlei verschillende bronnen alsof het één bron was. Uitdaging daarbij is om geen beperkingen op te leggen aan de diversiteit van data en de manier waarop data gebruikt kan worden en desondanks deze data te kunnen benutten.
Het vraagstuk van Duurzame Toegankelijkheid lijkt ver af te staan van innovatie: Duurzame Toegankelijkheid lijkt te gaan over vastleggen en innovatie over veranderen. De casussen in dit artikel illustreren dat Duurzame Toegankelijkheid en veel innovaties een gezamenlijk vraagstuk hebben: hoe blijven data leesbaar, vindbaar, interpreteerbaar en beschikbaar als data continu veranderen?
Jelle Attema
Adviseur bij ECP | Platform voor de InformatieSamenleving.
