Het beeld dat sommige mensen hebben is dat van de gedreven programmeur, die in z’n vrije tijd een steentje bijdraagt aan een open source-project. Dit is het zogenaamde grassroots-model, waarbij een of meerdere ontwikkelaars samenwerken via internet aan zoiets als Linux of Mozilla Firefox. Deze open source software is vaak gratis te downloaden. Dat beeld van open source software is sympathiek, maar niet compleet.
Het beeld dat sommige mensen hebben is dat van de gedreven programmeur, die in z’n vrije tijd een steentje bijdraagt aan een open source-project. Dit is het zogenaamde grassroots-model, waarbij een of meerdere ontwikkelaars samenwerken via internet aan zoiets als Linux of Mozilla Firefox. Deze open source software is vaak gratis te downloaden. Dat beeld van open source software is sympathiek, maar niet compleet. Want er zijn twee modellen voor het ontwikkelen van open source software; naast het netwerk van enthousiaste vrijwilligers is er de commerciële open source software.
Een groot gedeelte van de huidige open source software wordt namelijk gemaakt door bedrijven. Zoals de meeste bedrijven betalen zij hun werknemers voor het werk dat zij verrichten en dat geld moeten zij op de een of andere manier terugverdienen. Hoe komen die bedrijven aan geld als ze de software gratis weggeven? Of andersom, waarom zouden gebruikers betalen voor open source software?
Gratis bier
Een veel aangehaalde uitspraak van Richard Stallman is dat het bij open source software gaat om ‘free’ as in ‘free speech’, not as in ‘free beer’. Deze uitspraak is een waarschuwing aan de gebruikers van open source software. Mensen, let op, het gaat er in principe niet om dat de software gratis is! Tegelijkertijd is het een hart onder de riem van bedrijven die zich met dit softwaremodel willen bezig houden. Mensen, er valt ook nog geld mee te verdienen! Toch ligt hier ook de kern van het probleem waar open source-bedrijven mee worstelen. De waarschuwing van Richard Stallman is immers niet uit de lucht komen vallen.
Bij veel gebruikers overheerst nog steeds het beeld van gratis bier. Dat is niet zo gek, want veel open source-programma’s, vooral die volgens het grassroots-model zijn ontwikkeld, zijn zoals gezegd gratis. Dat beeld maakt het zoeken naar een businessmodel dat werkt in de open source-markt niet makkelijk. Anno 2009, tien jaar na de grote doorbraak van open source software, wordt er nog steeds volop geworsteld met deze vraag.
In het klassieke business model van een softwarebedrijf zijn er een aantal bronnen van inkomsten zoals licenties, de jaarlijkse maintenance fees, installatie en configuratiewerkzaamheden, supportcontracten, consultancy en training. Op het moment dat er een streep gaat door de eerste twee bronnen van inkomsten, moeten bedrijven de kosten van het ontwikkelen van de software dekken uit de overgebleven bronnen van inkomsten, of zij moeten op zoek gaan naar nieuwe bronnen. Daarnaast kunnen er strategische redenen zijn om de keuze te maken voor open source.
Een voorbeeld van dit laatste zien we vooral bij grote bedrijven zoals Sun en IBM, die een breed spectrum aan producten en diensten hebben. Het lijkt soms wel een terugkeer naar de softwaremarkt van de jaren zestig, want IBM en Sun zijn vooral geïnteresseerd in het verkopen van hardware en services. De software wordt gratis geleverd en de gebruikers mogen zoveel als zij willen kopiëren, ruilen en wroeten in de broncode. Zo was het vroeger ook, voordat de broncode in de jaren zeventig tot bedrijfsgeheim verklaard werd. Deze strategische zet is uiteraard ook gericht tegen de grote tegenspeler Microsoft. IBM sponsort de ontwikkeling van Linux en Sun de ontwikkeling van het gratis office-alternatief Open Office. De keuze van IBM en Sun levert hen, naast verkochte hardware, vooral goodwill op bij gebruikers en medeontwikkelaars.
De prijs van een biertje
Kleinere bedrijven die alleen open source software ontwikkelen leunen ook zwaar op het winnen van de goodwill van gebruikers en ontwikkelaars, maar vooral om deze groepen te overtuigen af te zien van het gratis bier. De wijze waarop ze dat doen was in eerste instantie door het toevoegen van niet-gratis features onder een gesloten licentie. U wilt een Outlook plug-in voor onze geliefde open source software? Dat kan, maar die is helaas niet open source… Dit model bleek net zo lastig te verkopen als het fenomeen betaalde internetcontent. Een café dat gratis bier uitdeelt, maar drie euro rekent voor het gebruik van de barkruk, moet niet verbaasd zijn dat het maar beperkt enthousiasme losmaakt.
Een succesvoller model bleek het aanbieden van twee verschillende versies, een gratis Community-versie zonder professionele support en een Enterprise-versie, die gecertificeerd is en gesupport wordt, maar waarvoor een jaarlijkse subscription betaald moet worden. De Community-versie is leuk voor thuis gebruik, om mee te testen, of voor kleine bedrijven die weinig eisen stellen. Wanneer er bugs zijn in de Community-versie, dan moet je zelf aan de slag met de broncode, want er zijn geen patches of updates en support is alleen te vinden op het forum. Wie hoge eisen stelt aan zijn software, zoals certificering, professionele support en aansprakelijkheid, ontkomt er niet aan om te kiezen voor de Enterprise-versie. Vaak is dit een verkapte variant van het eerste model met niet-gratis features, want het gaat niet alleen om support en certificering, maar niet zelden ook om features en gebruiksgemak die noodzakelijk zijn voor professionele organisaties.
Wat hierbij opvalt is dat het verschil in prijs tussen de gratis Community-versie en de Enterprise-versie bij veel commerciele open source in de loop der tijd steeds groter is geworden. De reden is simpel. De meeste omzet met subscriptions en services valt te halen bij grote organisaties, dus richten zij zich met de Enterprise-versie ook bewust op de bovenkant van de markt. Bovendien is de Community-versie een bedreiging voor de Enterprise-versie op het moment dat deze twee qua bruikbaarheid te dicht bij elkaar liggen. Het leidt tot een merkwaardige spagaat. Beste mensen, we hebben een mooie Community-versie, maar gebruik deze vooral niet. Wees verstandig en koop een subscription voor de Enterprise-versie!
Er zijn wel voorbeelden van Enterprise subscriptions voor het MKB, maar de aanbieders hiervan worstelen met de vraag of dit wel rendabel is. Stel dat ze een groot aantal MKB-sub scriptions verkopen, hoeveel supportaanvragen levert dat dan op? De oplossing is om dit soort subscriptions te koppelen aan lange responsetijden van bijvoorbeeld twee dagen, of het aantal support aanvragen per jaar te beperken tot maximaal één of twee. Wie daarna support nodig heeft, moet extra betalen. Het succes van dit model is tot nog toe beperkt.
Tot slot doet het Software as a Service (SaaS)-model de laatste jaren van zich spreken. Dit lijkt de beste manier te zijn om de dure Enterprise-versies betaalbaar te maken voor een groter publiek. Door de hosting heeft de provider de volledige controle over de installatie en wordt het eenvoudiger om betaalbare support te bieden. De voordelen voor de gebruiker liggen in dit model vooral bij de lagere kosten ten opzichte van SaaS met gesloten software en de open standaarden waarop deze soft ware gebaseerd is. Bovendien is er geen vendor lock-in wanneer men wil stoppen met SaaS. Wat dit model verder zo aantrekkelijk maakt voor de aanbieders is dat het een constante stroom aan inkomsten genereert, die bovendien afhankelijk is van het aantal gebruikers. Bij de Enterprise subscription is er meestal sprake van een vaste prijs, of men nou met twintig of twee honderd mensen gebruik maakt van de Enterprise-versie.
Conclusie
De aantrekkelijkheid van open source software komt niet alleen door de open broncode en de ondersteuning van open standaarden, maar ook door het beeld van gratis, of goedkoop bier. Dat dit laatste niet de kern is van open source is alom bekend, maar desondanks bemoeilijkt het wel de pogingen van open source softwarebedrijven in hun zoektocht naar een succesvol businessmodel. Dit heeft ook gevolgen voor de gebruikers van deze software, aangezien de keuzes van deze bedrijven neigen naar de bovenkant van de markt, terwijl de gratis open source software vooral de onderkant van de markt bedient. Hierdoor dreigt er een gat te ontstaan in het midden. Open source SaaS is momenteel het enige serieuze businessmodel dat een kans maakt om dit gat te dichten.
Christian Zierleyn is consultant bij Adocum BV in Amersfoort en is gespecialiseerd in Data Capture en Document Management.
