Producten onder de loep: Overstappen op open source en open standaarden?

Waarom open source en open standaarden?

Waarom open source en open standaarden?
Als u bij de overheid werkt is het antwoord op de ‘waarom-vraag’ eenvoudig. Omdat het moet. Dat hebben we te danken aan het programma Nederland Open in Verbinding dat in 2008 gestart is op basis van de gelijknamige nota. Die nota is eind 2007 breed door de Tweede Kamer aanvaard. De doelstellingen van het actieplan zijn drieledig en komen samengevat op het volgende neer:

1. vergroten van de interoperabiliteit tussen en met de bouwstenen van e-overheid;
2. verminderen van de afhankelijkheid van leveranciers;
3. bevorderen van een gelijk speelveld op de softwaremarkt en bij gelijke geschiktheid de voorkeur geven aan open source.

Voordat ik inga op de invulling van de eisen wil ik de ‘waarom-vraag’ nogmaals stellen. Nu niet vanuit de verplichting van het actieplan maar vanuit het oogpunt van bedrijfsvoering. De vraag gaat dan over de effecten van een mogelijke keuze voor open source en open standaarden voor de organisatie. Wat is de Total Cost of Ownership van applicaties? Het is relevant om een inventarisatie te maken van de kosten die de vervanging van een gesloten systeem door een open source-variant met zich mee brengt.

Volgens mij is die tweede benadering van de ‘waarom-vraag’ de enige juiste. Deze benadering voorkomt dat er overheidsgeld wordt weggegooid omdat open source en open standaarden nu eenmaal moeten. 

Wat is open source?
Voor een definitie van open source kunnen we kijken naar de website van Nederland Open in Verbinding (www.noiv.nl). Open source software heeft twee kenmerken: 

1. De broncode van de software is vrij beschikbaar. 
2. De licentienemer mag de broncode inzien, gebruiken, verbeteren, aanvullen en distribueren.

In de praktijk betekent dit dat open source software steeds wordt doorontwikkeld door groepen van belanghebbenden (communities). Twee belangrijke voorbeelden van succesvolle open source-pakketten zijn Open Office en Linux.

Wat zijn open standaarden?
Ook de kenmerken van open standaarden heb ik van Nederland Open in Verbinding gehaald. Open standaarden moeten voldoen aan de volgende eisen: 

1. De standaard is goedgekeurd en wordt gehandhaafd door een onafhankelijke organisatie.
2. De standaard is gepubliceerd en gratis of tegen een geringe bijdrage verkrijgbaar.
3. Er hoeven geen royalty’s te worden betaald. 
4. Er zijn geen beperkingen omtrent hergebruik.

Om in Nederland open standaarden te erkennen is het Forum standaardisatie ingesteld. Op dit moment zijn er acht standaarden erkend waaronder JPEG, PDF/A en ODF. Twaalf andere standaarden zijn aangemeld voor erkenning.

Wat biedt open source een overheidsorganisatie?
Het kijken door de ogen van medewerkers is een goede manier om te kijken hoe software in een organisatie functioneert. Nu hebben we bij open source natuurlijk te maken met verschillende softwarepakketten per medewerker en zijn in principe nagenoeg alle medewerkers betrokken, maar toch is er in algemene zin wel het een en ander over te zeggen. Een belangrijke constatering is dat veel medewerkers behoudend staan ten opzichte van veranderingen in de automatiseringshulpmiddelen voor hun werk. Ze zijn vaak al niet te porren voor weer een update van hun vertrouwde pakket, zeker niet als die grote gevolgen heeft voor het gebruik ervan. De verbeteringen kunnen nog zo handig zijn, de eerste houding is er één van wantrouwen. Overgang op een nieuwe versie van een vertrouwd pakket vormt vaak een uitdaging, maar overgang op compleet nieuwe software is dat nog veel meer. Toch is daar sprake van bij overgang op open source. Ook ICT-afdelingen zijn niet zo snel geneigd een nieuw pakket te omarmen, zeker niet voor cruciale onderdelen van de software-infrastructuur zoals het besturingssysteem en de officeomgeving. Natuurlijk hebben we hier te maken met een algemeen fenomeen, maar de relatieve onbekendheid van en met veel open source software geeft dit type software een extra achterstand.

Behoudende houding doorbreken
Er zijn natuurlijk wel manieren om de behoudende houding van medewerkers en ICT-afdelingen ten aanzien van cruciale ICT-infrastuctuur te doorbreken. Microsoft lijkt de ideale strategie gevonden te hebben om organisaties toch over te laten stappen op een nieuwe versie van hun besturingssysteem en hun Office-pakket. Het is een strategie die alleen een marktleider (monopolist volgens velen) zich kan veroorloven. Microsoft stelt de nieuwste versie van hun software gratis of zeer goedkoop beschikbaar voor thuisgebruik. Daardoor gaan mensen er thuis mee aan de slag en gaan ze vanzelf roepen dat de software op het werk achterhaald is. Het is dan maar de vraag hoe lang een ICT-afdeling weerstand kan bieden aan de roep om een nieuwe versie. 

De case rond Microsoft Office is illustratief voor de situatie rondom open source. Daarom werk ik die nader uit. Natuurlijk verstoort de roep om open source en open standaarden het feestje van Microsoft een beetje. Maar hierboven gaf ik al aan dat gebruikers nu eenmaal gewend zijn aan de producten van de Amerikaanse gigant. Overgang op een ander Office-pakket dat maar een zeer geringe penetratiegraad heeft onder thuisgebruikers, zou betekenen dat alle gebruikers moeten worden opgeleid en dat is geen geringe investering. Zeker niet als daarmee niets wordt gewonnen. Kenners zeggen dat Open Office bijna net zo goed is als Microsoft Office. Dat lijkt mij vanuit bedrijfsmatig perspectief geen reden om er op over te stappen. Want naast de investeringen in opleidingen zijn er ook nog de investeringen in alle koppelingen die met Microsoft Office gemaakt zijn. Denk bijvoorbeeld aan sjablonen die in de tekstverwerker zelf zijn opgenomen of vanuit andere pakketten worden aangestuurd. Bij overgang naar Open Office zal heel veel opnieuw moeten worden gedaan. 
Open source krijgt natuurlijk wel kansen maar dat zal voornamelijk zijn in situaties waarin open source software niet hoeft te concurreren met bestaande software in de organisatie. Dat zou bijvoorbeeld het geval kunnen zijn bij Content Management Systemen en Document Management Systemen bij organisaties die zoiets nu nog niet gebruiken.

Wat bieden open standaarden een overheidsorganisatie?
De situatie ten aanzien van open standaarden verschilt op een aantal punten wezenlijk van die met open source. Sommige open standaarden zoals PDF/A en JPEG worden in de praktijk al veel gebruikt en door veel software ondersteund. Het Open Document (Exchange) Format is een ander verhaal. ODEF, of ODF zoals het formaat voor reviseerbare documenten meestal kortweg genoemd wordt, is weliswaar de open standaard waaraan reviseerbare documenten van de overheid moeten voldoen, maar wordt in de praktijk nog heel weinig gebruikt. Dat lijkt ook logisch in een markt die zo sterk door Microsoft Office wordt gedomineerd. Een voorbeeld: Ik heb het niet uitgeprobeerd, maar ik weet bijna zeker dat als ik dit artikel in ODF-formaat naar ons eigen Od stuur, ik een reactie terugkrijg dat het niet te lezen is. 

Toch heeft Microsoft ingezien dat het iets moet met open formaten. De eerste stap die Microsoft zette, was het doordrukken van een eigen open standaard en die als ISO-norm laten erkennen. Deze open standaard zag het levenslicht onder de naam Office Open XML. De standaard krijgt in grote delen van de wereld waaronder Nederland weinig bijval. De kans is gering dat dit het Nederlands Forum Standaardisatie ooit zal kiezen voor Office Open XML als standaards naast ODF. 

Microsoft gooit ODF in de strijd
Microsoft zou Microsoft niet zijn als het niet nog een wapen in de strijd gooide. Dat wapen heet verrassend genoeg ODF. Het bedrijf heeft besloten om ODF in Microsoft Office te gaan ondersteunen. Met Service Pack 2 van Microsoft Office, dat in de eerste helft van 2009 uitkomt, is het zo ver. Ik vind het vanuit marketing oogpunt een briljante actie. Het kan er zelfs toe gaan leiden dat organisaties die tot nu toe niet zijn overgegaan op Office 2007 dit alsnog gaan doen vanwege de ODF-ondersteuning. We moeten natuurlijk nog zien of het werkt maar vermoedelijk wordt Open Office hiermee een gevoelige slag toegebracht. 

Nog iets over ODF zelf. Het is de bedoeling dat dit formaat zowel voor reviseerbare documenten als voor voltooide documenten gebruikt wordt. In dat laatste segment moet het concurreren met PDF/A. Dat lijkt mij een grote uitdaging te meer omdat het wegschrijven naar PDF/A ook al in Microsoft Office ondersteund wordt. 

Open standaarden zoals StuF, het formaat voor uitwisseling van gegevens uit basisregistraties, zullen hun weg naar toepassingen binnen de overheid waarschijnlijk zonder slag of stoot vinden. Ik vermoed dat dit ook geldt voor de op ISO-normen gebaseerde standaarden voor IT-beveiliging. Andere standaarden zullen zich nog moeten waarmaken. Dat geldt bijvoorbeeld voor de webrichtlijnen die door het ICTU worden beheerd. Daarover lezen we met enige regelmaat dat er op dit punt nog wel iets te verbeteren valt.

Eindoordeel:

• Open standaarden hebben absoluut de toekomst. Sommige zijn al jaren ingeburgerd, zoals PDF voor documenten die niet meer gemuteerd hoeven worden. Nieuwere standaarden zullen ingeburgerd raken, zoals ODF voor het uitwisselen van documenten die wel gemuteerd moeten kunnen worden. 
• Open source zal door het overheidsbeleid een kans krijgen. De vraag of open source echt een alternatief gaat vormen voor gesloten source is moeilijk te beantwoorden. Nu gesloten source-pakketten open formaten gaan ondersteunen, zullen ze waarschijnlijk nog lange tijd het softwarelandschap domineren. Alleen als daarmee de burger een beter en goedkoper alternatief wordt onthouden is er reden tot zorg. In andere gevallen hebben overheidsorganisaties het gelijk aan hun zijde als ze blijven investeren in gesloten source-pakketten als die passen in hun informatiehuishouding. 

Nog een slotopmerking: investeren in kennis is noodzakelijk. Bij veel kleine overheidsorganisaties, maar ook bij grotere, is de kennis over informatiearchitectuur (software en hardware) nog onvoldoende om zelfstandig goed beleid te kunnen neerzetten ten aanzien van open source en open standaarden!

Wim Helder, Wim Helder Advies info@helder.com

Meer weten: 
www.noiv.nl geeft uitgebreide informatie over open source en open standaarden bij de overheid. Hier kunt u onder meer het actieplan ‘Nederland Open in Verbinding’ en het document ‘Fabels & Feiten over Gesloten en Open Software’ downloaden. Ze zijn beschikbaar in PDF-formaat maar niet in ODF-formaat.