Schatgraven naar een verloren stad

“Vanavond opent De Digitale Stad haar elektronische poorten. Dat lijkt wel de eerste zin van een sprookje en eigenlijk is het dat ook een beetje. Door een monsterverbond van anarchistische hackers en autoriteiten is in Amsterdam binnen drie maanden een openbaar elektronisch communicatiesysteem uit de grond gestampt, dat zijn weerga op het Europese vasteland niet kent.”²

De sleutel tot de bijzondere samenwerking tussen hackers, cultuurmakers en de overheid was het experimenteren met nieuwe technologie en het ontsluiten van overheidsinformatie. In het licht van de Amsterdamse gemeenteraadsverkiezingen, de Tweede Kamerverkiezingen en de Europese Parlementsverkiezingen in 1994 besloten de gemeente Amsterdam en de ministeries van Binnenlandse Zaken en Economische Zaken het project ‘De Digitale Stad’ (DDS) financieel te ondersteunen.³ De initiatiefnemers en de bouwers van de virtuele stad waren het cultureel centrum De Balie en de Stichting Hacktic Netwerk. Na zeven jaar experimenteren liep DDS ten einde. In 2001 werd de stad offline gehaald en verging het als een virtueel Atlantis.
Daarom werd het hoog tijd om DDS, een schatkamer aan digitaal erfgoed, ‘op te graven’ en de digitale archeologische resten van DDS veilig te stellen voor de toekomst.⁴ Maar, hoe pak je dit aan? Je gaat aan de slag met webarcheologie!

Wat ís webarcheologie?
Data vormen de nieuwe klei, scripts de nieuwe schoppen en het web is de allerjongste kleilaag die we gaan ontginnen. Webarcheologie is een nieuw gebied in ecultuur waarbij je relatief nieuw (born digital) materiaal dat nog niet zo lang geleden verloren is gegaan, opgraaft met relatief nieuwe (digitale) gereedschappen. Zowel de materie als de methoden om ons digitale verleden op te graven en te reconstrueren zijn piepjong en nog volop in ontwikkeling. Daarom besloten we een eerste aanzet te geven tot een beschrijving van webarcheologie in een ‘DIY (Do It Yourself) Handboek Webarcheologie’.⁵ Dit is een stapvoorstaphandleiding met praktische handvaten voor het opzetten en uitvoeren van een webarcheologisch project. Webarcheologie bestaat, in een notendop, uit een aantal processen: plannen, graven, reconstrueren en opleveren, die we per hoofdstuk in het DIY beschrijven. Onze case study ‘De reconstructie van De Digitale Stad’ loopt als rode draad door het handboek. Hiervoor proberen we antwoord te geven op de vragen: ‘Hoe graaf je De Digitale Stad op en transformeer je het van een virtueel Atlantis in een virtueel Pompeï?’ en ‘Hoe reconstrueer, bewaar, ontsluit en presenteer je DDS materiaal op een duurzame manier voor toekomstige generaties?’.

Waarom graaf je het digitale verleden op?
Objecten spelen voor musea en collectiehoudende instellingen een cruciale rol. ‘Dingen’ uit het verleden helpen om onze geschiedenis tastbaar te maken. Inmiddels ontstaan er steeds meer objecten met een digitaal karakter, zoals websites, apps en games. Net als bijvoorbeeld literatuur, fotografie, film en muziek vormen deze digitale objecten een deel van ons erfgoed, ons digitále erfgoed. Ons digitaal erfgoed dreigt echter verloren te gaan. Internetpionier van het allereerste uur Vint Cerf waarschuwde in 2015 voor een ‘Digital Dark Age’: “Humanity’s first steps into the digital world could be lost to future historians. We face a forgotten generation, or even a forgotten century.”⁶. Bijna vijftien jaar geleden luidde UNESCO reeds de noodklok over het mogelijke verlies en erkende de belangrijke historische waarde van ons (born) digital erfgoed als ‘unieke bronnen van de menselijke kennis en expressie’.⁷ Door de digitale objecten terug te vinden en weer werkend te maken draag je bij tot het behoud van het digitale erfgoed. Bovendien kun je dan inzicht verwerven in de werking en betekenis ervan, en kunnen we, als het lukt, het publiek de geschiedenis van het vroege web laten (her)beleven.

Wat was De Digitale Stad (1994-2001)?
DDS is de oudste Nederlandse online gemeenschap en speelde een belangrijke rol in de internetgeschiedenis van Amsterdam en Nederland. Voor het eerst was internet (gratis) toegankelijk voor het grote publiek in Nederland. Voor veel mensen betekende de virtuele stad in 1994 de eerste kennismaking met de mogelijkheden van internet. De online stad en haar inwoners brachten objecten, ideeën en tradities voort in nieuwe digitale (hybride) vormen, zoals webpagina’s, nieuwsgroepen, chats, audio en video. DDS is een belangrijke en unieke historische bron over de beginjaren van het internet in Nederland en een schatkamer van digitaal erfgoed. DDS was een proeftuin, en opereerde op het snijvlak van kunst, cultuur, technologie en wetenschap. Het was niet alleen een experiment met computers, maar een experiment met vraagstukken en uitdagingen uit het nieuwe opkomende informatietijdperk.

DDS volgde de nieuwe ontwikkelingen altijd op de voet, en dat resulteerde in een aantal unieke stadsgezichten (interfaces, verschijningsvormen):

• 1994-1995: DDS 1.0 – 15 januari 1994 (telnet/command line interface). De metafoor van de stad kwam tot uiting in de organisatie van de interface. Er was een postkantoor (voor email), openbare forums om andere bezoekers te ontmoeten, een stadhuis en een centraal station (de toegangspoort tot het internet). 
• 1994-1995: DDS 2.0 – 15 oktober 1994 (website: statische HTML). Eerste DDSwebsite met een grafische interface, hyperlinks, tekst en plaatjes. 
• 1995-2001: DDS 3.0 – 10 juni 1995 (websysteem: statische HTML en interactieve webpagina’s). In de pleineninterface heeft elk plein een eigen thema en karakter, en diende als een ontmoetingsplaats voor mensen die geïnteresseerd zijn in die specifieke thema. ‘Bewoners’ konden onder andere een eigen ‘huis’ bouwen (een webpagina), emails verzenden en ontvangen (wereldwijd!), deelnemen aan discussiegroepen, chatten in cafés en rondwandelen en meebouwen aan de ‘Metro’. 

Reconstrueren: bit voor bit, byte voor byte
In de afgelopen jaren hebben we tijdens verschillende crowdsourcing-bijeenkomsten inmiddels ruim 54 gigabyte data ‘opgegraven’, waaronder de unieke opgraving van de ‘Freeze’ van 15 januari 1996.⁸ Samen met Computer-Science-studenten van de Universiteit van Amsterdam⁹ en oud-DDS-medewerkers zijn we in verschillende lagen klei (data) afgedaald. Eerst verkennen, documentatie lezen, brokstukken onderzoeken, de context bestuderen, en daarna voorzichtig, aan de hand van de overblijfselen uit het verleden, hebben de studenten geprobeerd DDS te reconstrueren. We hebben gekeken naar verschillende duurzaamheidsstrategieën, zoals migratie, conversie, herinterpretatie van de data en emulatie. Na bestudering besloten we om de historische data uit de ‘Freeze’ als basis te nemen. De studenten zijn er inmiddels in geslaagd twee reconstructies te (her)bouwen. Hiermee is de derde interface van DDS weer werkend gemaakt!

Onderzocht is hoe ‘authentiek’ (historisch getrouw) ze het oorspronkelijke digitale object DDS weer tot leven konden brengen. Daarnaast speelden juridische en ethische kwesties een rol. Hoe ga je bijvoorbeeld om met de privacy van de DDS-bewoners van toen (let wel, de meeste betrokkenen leven nog!). In de Replica (een reconstructie op basis van oude data, moderne software) hebben de studenten de stad herbouwd met nieuwe software, en hebben ze de privacykwesties en beveiligingsproblemen aangepakt. In deze versie zijn de privacygevoeligedata, zoals bijvoorbeeld de persoonsgegevens en emails, niet opgenomen. Deze variant kan in de toekomst in een museum getoond worden. In de Emulatie (een reconstructie op basis van oude software, moderne machine) hebben de studenten de originele software zo authentiek mogelijk hersteld. Deze variant bevat echter wel privacygevoelige data en heeft historische beveiligingsproblemen. Deze versie zal daarom alleen voor wetenschappelijk onderzoek toegankelijk gemaakt worden in het e-depot. Ter bescherming van de privacy van toenmalige DDS-bewoners krijgen onderzoekers alleen toegang na het tekenen van een contract.

Zoektocht naar overheidsdocumenten
De oprichting van DDS was mede te danken aan de financiering door de overheid. Het verhaal over de virtuele stad bestaat niet alleen uit de reconstructie, maar ook uit de organisatie erachter. We zoeken nu daarom ook naar de historische context en de overheidsdocumenten over DDS vanaf 1993.

‘De gebroken vaas’
We zijn al heel ver, maar we zijn er nog niet. We hebben (tot nu toe) slechts ‘brokstukken’ uitgegraven. Door het onderzoek te beperken tot de historische data van 15 januari 1996, hebben we (nog) niet alle teruggevonden data onderzocht en bewerkt en hebben we (nog) geen complete stad. De studenten hebben de ‘scherven van de gebroken vaas’ zo goed als kan weer aan elkaar geplakt, maar er ontbreken dus nog stukjes. In de reconstructies missen bijvoorbeeld nog webpagina’s (zoals de ‘Verzamelgebouwen’) en koppelingen met de applicaties (zoals nieuwsgroepen en cafés). Bovendien missen we nog de twee historische interfaces DDS1.0 en DDS2.0. Om de stad zo dicht mogelijk bij de oorspronkelijke versie(s) te krijgen moeten we nog verdere restauratiewerkzaamheden verrichten. En om de gebruikerservaring nog dichter bij de begin jaren van het web te brengen zou je ook de browserweergave, netwerkverbindingssnelheid, monitorresolutie en het computerbesturingssysteem moeten nabootsen. Vraag is natuurlijk of de huidige generatie de traagheid van toen wel wíl ervaren.

Ontsluiten: veiligstellen van het digitaal erfgoed
Naast het ‘lijmen van de vaas’ onderzoeken we hoe we, naast bitpreservering zoals de ‘Freeze’, de dynamische data dynamisch kunnen archiveren. Dynamisch webarchiveren is het duurzaam opslaan van en toegang bieden tot het (opgegraven en gereconstrueerde) werkende digitale object. Dit onderscheidt zich van de huidige vorm van webarchivering. Hierbij worden actuele data geoogst (ook wel ‘web harvesten’ of ‘crawlen’ genoemd) en weergegeven of gevisualiseerd. Internetarchieven presenteren de gearchiveerde websites in de vorm van ‘snapshots’, oftewel fotografische momentopnames van webpagina’s. Wij streven ernaar om de weer werkende DDS te archiveren in een edepot en te presenteren in een museum. Dit is een nieuwe variant van preservering en vergt nieuwe technologie en diensten.

Wordt vervolgd
Terug naar het DIY-Handboek. Alle kennis en ervaringen die we opdoen in ons project worden opgetekend in het DIY. We hopen hiermee de drempels te verlagen voor meer webarcheologische projecten zodat we meer soortgelijk digitaal cultureel erfgoed kunnen en daadwerkelijk zullen bewaren voor de toekomstige generaties.

T.deHaan@amsterdammuseum.nl, Tjarda de Haan is webarcheoloog en gast conservator van Amsterdam Museum; zij heeft een eigen bedrijf Bits and Bytes United.

Noten:

¹ Dit artikel is gebaseerd op het ‘DIY Handboek voor Webarcheologie. Een case study aan de hand van de reconstructie van De Digitale Stad (DDS)’, zie https://hart.amsterdam/DIYhandboek, geschreven door Tjarda de Haan (gast conservator Digitaal Erfgoed), Robert Jansma (student en assistentdocent) en Paul Vogel (systeembeheerder, programmeur). Contact: T.deHaan@amsterdammuseum.nl.

² ‘De Digitale Stad van start’, door Francisco van Jole, De Volkskrant (15 januari 1994), https://fvjole.home.xs4all.nl/archief/artikelen/Volkskrant/1994/dds.html.

³ De gemeente Amsterdam ondersteunde de doelstellingen van het project DDS, namelijk de versterking van het lokale debat en de rol van de nieuwe media hierin. Achterliggende motivatie was de kloof tussen bestuur en burgers te verkleinen, speciaal in het licht van de nadere verkiezingen. Voor de rijksoverheid was het met name interessant om praktijkervaring op te doen met de interactie met de burger. Bekijk de ‘opgegraven’ documenten van de gemeente Amsterdam: https://hart.amsterdam/nl/page/37200/gevonden-dds-documenten-gemeente-amsterdam.

⁴ Het project dat hiervoor is opgezet heet ‘De Digitale Stad herleeft’ en wordt uitgevoerd door het Amsterdam Museum, Waag Society, Universiteit van Amsterdam en het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid. Dankzij de enorme inspanningen en gulle bijdragen van oud-DDS-bewoners, oud-DDS-werknemers, toeristen uit DDS, vrijwillige webarcheologen en studenten van de Universiteit van Amsterdam/Vrije Universiteit Amsterdam zijn we zo ver gekomen als we nu zijn.

⁵ https://hart.amsterdam/DIYhandboek.

⁶ ‘Google boss warns of ‚forgotten century” with email and photos at risk’, door: Ian Sample, science editor, The Guardian (13 februari 2015), https://www.theguardian.com/technology/2015/feb/13/google-boss-warns-forgotten-century-email-photos-vint-cerf.

⁷ ‘Charter on the Preservation of Digital Heritage’, door: UNESCO, http://portal.unesco.org/en/ev.php-URL_ID=17721&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html.

⁸ Om de tweede verjaardag van DDS te vieren maakte DDS op 15 januari 1996 een ‘Freeze’: “De schijven met data, samen met een complete beschrijving van de programma’s en machines waarop de DDS nu draait, zullen worden gedeponeerd in een archief ter bestudering voor archeologen in een verre toekomst.” Zie: https://hart.amsterdam/nl/page/37138.

⁹ Tijdens het college ‘History of Digital Cultures’ onder leiding van universitair hoofddocent Gerard Alberts.